Protesttheater - Srebrenica! (1996)

"Het was Guus zijn idee om een satirisch drama te maken over Srebrenica. Hij kwam er begin november mee de trap op. Ik zag meteen de grote theatrale kracht van deze tragedie. Belachelijk en beschamend. Ik dacht: een lumineus idee. Want zoiets verzin je niet."

En zo geschiedde. Met dit persbericht, afkomstig uit de Theatercollectie van het Allard Pierson, brachten Guus Vleugel en Ton Vorstenbosch de pers op de hoogte van hun voorstelling Srebrenica!, waaraan de val van de VN-enclave ten grondslag lag.

Na het uiteenvallen van Joegoslavië werd begin maart 1992 door de Bosnische president Alija Izetbegović de onafhankelijkheid van Bosnië-Hercegovina uitgeroepen. Dit zorgde voor een gewelddadige strijd tussen verschillende partijen: Serven, Kroaten en Bosnische moslims. Op verschillende plekken in Bosnië werden door de VN ‘safe-havens’ aangewezen waar Bosnische moslims terecht konden op hun vlucht voor de Serven. Srebrenica was zo’n aangewezen VN-enclave. Met de aanwezigheid van de Nederlandse blauwhelmen zouden de Bosnische moslims beschermd worden. Maar dit liep helaas anders en de enclave viel op 11 juli 1995. Als gevolg hiervan werden er duizenden moslimmannen gedood door de Bosnisch-Servische troepen van Ratko Mladic.

Het verhaal

Hoewel de naam waarschijnlijk anders doet vermoeden, speelt Srebrenica! zich namelijk niet af binnen de grenzen van de VN-enclave in Bosnië, maar in een doorzonwoning ergens in Nederland. Om precies te zijn, de doorzonwoning van Corrie. In het begin nog de trotse moeder van Roberto die op het punt staat om terug te keren als Dutchbatter naar Srebrenica.

De stemming in de doorzonwoning slaat om wanneer zij op teletekst lezen dat er een Dutchbatter is omgekomen door een granaat van een moslim. Het is gelukkig niet Roberto die is omgekomen. Maar de dood van een Dutchbatter doet het al overheersende racisme in het huis van Corrie alleen maar aanwakkeren. Bij terugkomst van Roberto is de sfeer in het huis vrolijk. Er is een fotograaf om Corrie en haar held vast te leggen voor de dorpskrant. Roberto is volop de bloemetjes aan het buiten zetten en de ‘overwinning’ aan het vieren. De fotograaf Klaas ziet dit heel anders: de moslims hebben verloren, dus de Dutchbatters ook; het was immers hun taak te moslims te beschermen. Roberto snapt het probleem niet; die moslims waren een zooitje ongeregeld die zijn vriend hebben gedood met een granaat.

In de Nederlandse pers wordt de kijk op de tragedie die zich heeft afgespeeld in Srebrenica steeds kritischer. En niet alleen de pers wordt kritisch; ook de kijk van Corrie en Angela, de vriendin van Roberto, veranderen. Beiden willen geen ‘oorlogsmisdadiger’ in huis hebben. Volgens Corrie zijn de Dutchbatters losers en hebben ze hun feestelijke onthaal niet verdiend. Nadat Roberto uit z’n rol is gestapt om de feitelijke informatie te delen over de val van Srebrenica, wordt het duidelijk dat het racisme van Sjuul, de vriend van Corrie, is overgeslagen op Roberto. De twee hebben het over een bijeenkomst van een extreemrechtse club. Hier wordt Roberto niet als een loser gezien. Uiteindelijk draaien Corrie en Angela ook bij, want wie heeft er nou eigenlijk van Srebrenica gehoord?

De visie van de makers

Het is juist die vraag “wie heeft er nou eigenlijk van Srebrenica gehoord?” die aantoont dat de verschrikkelijke gebeurtenissen bijna geruisloos onder het vloerkleed zijn geschoven. Maar juist de aanwezigheid van de Nederlandse soldaten maakt de tragedie van de val van Srebrenica onderdeel van de nationale geschiedenis. Toch is het geen stuk waarin Guus Vleugel en Ton Vorstenbosch met vingers willen wijzen naar daders. Zo vertelt Vleugel in een interview met HP/De Tijd: “Een klassiek verhaal van nationale schande. Maar een aanklacht hiertegen schrijven heeft geen zin. Je beschrijft de ironie van een bepaalde noodlottige gebeurtenis. Het is een metafoor voor de verraderlijkheid.” Vleugel vervolgt zijn uitleg dat het toneelstuk Srebrenica! niet gaat over het aanwijzen van daders:

"Ons toneelstuk zegt niet dat Nederland het verkeerd heeft gedaan. Ik weet ook niet hoe het anders had moeten gaan in voormalig Joegoslavië; dat zou aanmatigend zijn. Wat ze anders hadden moeten doen, is een vraag die nergens op slaat. Wel is Srebrenica de totale afgang van Nederland als gidsland, als morele voorstrekker."

Op het persbericht staat: “Srebrenica! gaat over Nederland en waarin een klein land klein kan zijn”. Samen met het motto “Dutchbat was in eerste plaats een afspiegeling van wat in het vaderland gebruikelijk en aanvaardbaar is geworden” wordt het duidelijk dat het toneelstuk niet zozeer draait om wat er in Srebrenica is misgegaan, maar wat er hier in Nederland fout ging. Het is niet voor niets dat het stuk zich in de Nederlandse doorzonwoning afspeelt. Zelf formuleert Vleugel het als volgt: “je moet ook een beetje je hersens gebruiken om het te kunnen begrijpen. Het is een soort stellinginname tegen iets in de tijdsgeest.” Waar het toneelstuk dan wel over gaat, blijkt uit een interview met Vorstenbosch in de Volkskrant het volgende zegt:

"Ons stuk gaat niet zozeer over de politieke implicaties, maar over de mentaliteit van de politici, het racistische element in deze zaak, de houding van de Nederlanders tegenover de moslims."

Het personage dat het racisme het meest belichaamt, is Sjuul, de vriend van Corrie. Naast dat hij trots vermeldt zich aan te willen sluiten bij een - vermoedelijk een extreemrechtse - club, is hij ook niet vies van extreem racistische moppen. Ook Roberto komt fel uit de hoek als het gaat om moslims, maar in zijn geval ligt het wat genuanceerder. Het was immers een granaat van de moslims die zijn kameraad om het leven bracht.

Ontvangst

Nog voordat het stuk in première ging bij Toneelgroep Amsterdam was er al ophef. Naar aanleiding van de aankondiging in de krant over het stuk deed het ministerie van Defensie een aanvraag bij regisseur Gerardjan Rijnders om het stuk voorafgaand aan de première te mogen lezen. Aan deze aanvraag gaf Toneelgroep Amsterdam geen gehoor. Na het lezen van verschillende interviews met de schrijvers van het stuk laat het ministerie in een schriftelijke verklaring van zich horen: “De Nederlandse militairen die in Srebrenica hebben gediend, verdienen beter”.

In de pers werd het stuk van Vleugel en Vorstenbosch wel goed ontvangen Trouw schreef het volgende over het toneelstuk:

"Minister Verhoeve en zijn generaals doen er misschien goed aan, ondanks hun weerzin tegen ‘Srebrenica!’ toch naar de voorstelling te komen kijken. Want het kost niet al te veel moeite in deze Hollandse burgermansklucht een Shakespeareaans koningsdrama te ontwaren, geschreven in spiegelschrift. Je moet gewoon even de karakters terugplaatsen van bodem naar top."

In het Haarlems Dagblad noemt Homme Siebenga Srebrenica! een provocerende en snoeiharde satire. Maar bij de Dutchbatters die in Srebrenica gestationeerd waren komt de satire niet over. Trouw schrijft bijvoorbeeld over de kijkervaring van soldaat Honig bij het zien van Srebrenica!:

"En hij [soldaat Honig] heeft nooit de moslims toegewenst dat ze zouden kreperen. Dat is de dichterlijke vrijheid die de toneelschrijvers aan zijn woorden hebben gegeven. Verbijsterd is hij daarover. Bij het zien van de scène was hij dinsdagavond compleet overdonderd. Terwijl het publiek gniffelt om de botheid van Roberto, krimpt Honig van ellende in elkaar."

Zowel de schrijvers als de acteur van het stuk vinden het belangrijk het gesprek wel te blijven voeren met de Dutchbat soldaten. Ze vinden juist het voeren van de discussie waardevol, en zijn blij dat theater de discussie mogelijk maakt.

Deze blog is een onderdeel van het onderzoek dat student theaterwetenschap Annabelle Kamphuis deed naar protesttheater. Zie ook de andere blogs:

• Protesttheater - Land te koop (1973)
• Protesttheater - Bloed aan de paal (1978)
• Protesttheater - Medianeuroze (1980)