Uit TheaterEncyclopedie
(Doorverwezen vanaf Jean Paul Sartre)
Ga naar: navigatie, zoeken


Zijn vader, een ingenieur, overleed kort na zijn geboorte; hij werd opgevoed door zijn moeder en zijn grootouders van moederskant, die aan Albert Schweitzer verwant waren. Toen Sartre twaalf was, hertrouwde zijn moeder, weer met een ingenieur, die hij altijd gehaat heeft. Hij volgde middelbaar onderwijs op het Henri IV lyceum in Parijs, waar hij de schrijver/essayist Paul Nizan leerde kennen. Zij zouden goede vrienden blijven tot Nizan sneuvelde in mei 1940. Van 1922 tot 1924 doorliep hij de voorbereiding (classes préparatoires) op het lycée Louis-le-Grand voor de École normale supérieure (ENS). In 1924 werd hij toegelaten aan de ENS. Daar ontmoette hij o.a. Raymond Aron en Simone de Beauvoir. Met eerstgenoemde zou hij het als intellectueel nog aan de stok krijgen, laatstgenoemde zou zijn levensgezellin worden. Na een aanvankelijke uitsluiting werd hij in 1929 toegelaten tot de studie filosofie. Sartre was een tijd leraar in het Franse middelbaar onderwijs, maar hij is nooit universiteitsprofessor geweest. Dat wilde hij ook niet. Hij publiceerde filosofische essays en ontwikkelde zich als voortrekker van het toenmalige Franse existentialisme. Sartre vond zijn 'fascinatie' voor existentialistisch werk in de bestudering van de fenomenologie van Edmund Husserl en in de existentiefilosofie van Martin Heidegger. Tegelijkertijd raakte hij bekend bij een breed publiek door zijn roman La Nausée (1938), novelles (Le Mur 1939) en theaterstukken (Les Mouches 1943).

In 1940 raakte hij in Duitse krijgsgevangenschap, waar hij 2000 pagina's dagboek schreef. Deze zijn gedeeltelijk verloren gegaan, maar voor het overige pas na zijn dood, vanaf 1983, gepubliceerd onder de titel Carnets de la drôle de guerre. Voorts las hij in gevangenschap het filosofische hoofdwerk Sein und Zeit van Heidegger. In 1941 werd hij om gezondheidsredenen vrijgelaten. In Parijs kon hij een baan krijgen als leraar filosofie aan het Lycée Condorcet, waar hij de plaats innam van een ontslagen joodse leraar. Eén van Sartres belangrijkste thema's was de existentiële vrijheid in een wereld waar geen hogere macht zin of betekenis geeft aan het leven. Die moet de mens zelf maar zien te scheppen, hoe moeilijk dat ook is. Beknopt en abstract formuleerde hij dat als: de existentie gaat vooraf aan de essentie. Sartre vond dat ieder mens vrij is. Ook in extreme situaties is de mens vrij en kan zijn verantwoordelijkheid niet afschuiven op de omstandigheden. Je bent bijvoorbeeld altijd vrij om nee te zeggen (of te denken) tegen de bezetter. Zijn eigen productiviteit was overigens juist tijdens de Duitse bezetting vrij hoog; zijn filosofische hoofdwerk L'être et le néant heeft hij in die tijd zonder problemen kunnen publiceren, evenals zijn toneelstukken Les mouches en Huis clos. In L'être et le néant trachtte hij mede onder invloed van de Duitse existentiefilosoof Martin Heidegger op een fenomenologische wijze een 'zijnsleer' op te bouwen. Dit leverde hem van Heidegger de kwalificatie 'begaafd journalist' op.[1]

Graf van Sartre en de Beauvoir

Sartre werd door sommige critici als pessimist beschouwd. Volgens deskundigen was dit niet zijn intentie. Hij schreef in de jaren 50 een column in het dagblad Le Monde; hierin betoogde hij dat de mens vanaf zijn geboorte een slecht wezen is, dat verantwoordelijk gesteld kan worden voor de conflicten in de wereld. Waarschijnlijk is dit te verklaren doordat hij de mens als de hel zag voor de ander, zoals hij al in zijn toneelstuk (Huis clos) had geformuleerd, omdat de aanwezigheid van andere mensen onvermijdelijk je eigen vrijheid inperkt.

Op politiek gebied was Sartre een marxist van de 'derde weg', een onafhankelijke positie ten opzichte van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Toen de Koude Oorlog echter verhardde en o.a. de Korea-oorlog tot gevolg had, terwijl Frankrijk steeds pro-Amerikaanser werd, koos Sartre in 1952 de zijde van de Sovjet-Unie, hoewel hij nooit lid werd van de toen zeer machtige Franse Communistische Partij. Hij was in de periode 1952-1956 een fellow-traveller, een sympathisant van de Sovjet-Unie samen met medestanders als Claude Lanzmann.[2] Na afloop van zijn reis door de Sovjet-Unie in 1954 schreef hij een zestal zeer lovende artikelen over het Sovjet-systeem in het aan de PCF gelieerde Libération. Hij nam steeds meer afstand van zijn eigen existentialisme en vond dat de vrijheid verkregen moest worden via het collectief, in plaats van via het individu. Het kwam in jaren vijftig tot felle polemieken, onder meer met zijn oud-medestudent aan de ENS, de liberaal Raymond Aron (die marxisme als 'opium voor intellectuelen' beschouwde) en met zijn collega-literator en filosoof Albert Camus, die zich nooit existentialist wilde noemen en bovendien vond dat je geen vuile handen moest maken door toe te geven aan totalitarisme. In 1956 veranderde Sartres houding ten opzichte van het communisme van de Sovjet-Unie radicaal; hij keurde de inval in Hongarije af.

Toen Jean-Paul Sartre in 1964 de Nobelprijs voor de Literatuur werd toegekend, weigerde hij die echter, omdat hij vond dat die prijs te vaak naar anticommunistische schrijvers ging. Zijn eigen weg tussen de oost-westtegenstellingen omschreef hij wel eens als anti-anticommunisme.[3]

In 1960 deed hij nog een uitgebreide poging om het marxisme en het existentialisme met elkaar te rijmen in Critique de la raison dialectique. Het tweede deel van dit werk verscheen postuum. Zijn anti-anticommunisme maakte het mogelijk om zich radicaal links te profileren. In 1967 zat hij met Bertrand Russell co-president van het Russell-tribunaal over de Amerikaanse rol in de Vietnamoorlog. Hij gaf acte de présence bij de 'gebeurtenissen' in Frankrijk in mei 1968, al was hij daarvan niet de inspirator. Van toen af aan werd hij actief in de journalistiek; hij interviewde voor het opinieblad Le nouvel observateur de studentenleider Daniel Cohn-Bendit. In 1971 viel hij op door het redigeren en uitventen van het door de autoriteiten met sluiting bedreigde maoïstische blad La cause du peuple. Later deed hij hetzelfde met de maoïstische bladen Tout en J'accuse. In 1973 was hij een van de oprichters van het linkse dagblad Libération, maar moest na een jaar om gezondheidsredenen zijn redactionele werk opgeven. Op het einde van zijn leven betreurde hij het niet tot het uiterste radicaal te zijn geweest. De laatste jaren van zijn leven was hij geheel blind; hij overleed op 15 april 1980 op 74-jarige leeftijd in het Broussais-ziekenhuis in Parijs. Bij zijn begrafenis op het Parijse kerkhof Cimetière du Montparnasse waren ongeveer 50.000 mensen aanwezig.

Sartres status als intellectuele goeroe bleef tijdens zijn leven vrijwel onaangetast. Tegenwoordig worden zijn literaire verdiensten nog algemeen erkend, maar zijn anti-anticommunisme is uit de mode geraakt.


Jean-Paul Sartre heeft bijgedragen aan 48 productie(s).

Jean-Paul Sartre heeft gewerkt in de volgende functies:


Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Jean-Paul Sartre heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum
Productie Functie Producent Seizoen Premièredatum In regie van
Vrouwen van Troje Bewerking Toneelgroep Theater 1984/1985 9 maart 1985 Christiaan Nortier
Menelaos - Engelstalige versie Bewerking Stichting Belgisch Toneel Amsterdam 1994/1995 26 juli 1995 Geert Kimpen
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Rotterdams Toneel 1947/1948 21 februari 1948 Ko Arnoldi
Doden zonder graf Auteur (schrijver libretto, scenario) Amsterdams Toneelgezelschap (A.T.G.) 1947/1948 24 maart 1948 Albert van Dalsum
Vuile handen Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Rotterdams Toneel 1949/1950 11 februari 1950 Ko Arnoldi
De eerbiedige lichtekooi Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Comedia 1950/1951 9 december 1950 Jan Teulings
De duivel en God Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Theater 1960/1961 19 november 1960 Richard Flink
Doden zonder graf Auteur (schrijver libretto, scenario) Fakkelteater 1960/1961 7 mei 1961 Willy Vandermeulen
De gevangenen van Altona Auteur (schrijver libretto, scenario) De Nederlandse Comedie 1961/1962 3 maart 1962 Kees van Iersel
De vliegen Auteur (schrijver libretto, scenario) Amsterdamsche Studenten Toneelvereeniging 1962/1963 31 oktober 1962 Annemarie Prins
Huis clos Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Centrum 1963/1964 2 november 1963 Walter Kous
De eerbiedige lichtekooi Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Centrum 1964/1965 12 september 1964 Guus Hermus
Vuile handen Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Centrum 1965/1966 4 september 1965 Theo Kling
De vliegen Auteur (schrijver libretto, scenario) Amsterdamsche Studenten Toneelvereeniging 1966/1967 29 oktober 1966 Ad Hooykaas
De duivel en God Auteur (schrijver libretto, scenario) Amsterdamsche Studenten Toneelvereeniging 1966/1967 25 januari 1967 S. J. Doorman
De vrouwen van Troje Auteur (schrijver libretto, scenario) De Haagsche Comedie 1966/1967 15 april 1967 Carl van der Plas, Joris Diels
Huis clos Auteur (schrijver libretto, scenario) Les Galas Karsenty-Herbert 1967/1968 15 oktober 1967 Michel Vitold
La putain respectueuse Auteur (schrijver libretto, scenario) Les Galas Karsenty-Herbert 1967/1968 16 oktober 1967 Michel Vitold
La putain respectueuse Auteur (schrijver libretto, scenario) La Théâtro Thèque de Paris 1970/1971 18 februari 1971 Michel Vitold
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Nieuw Hoofdstad Toneel 1972/1973 29 januari 1973
De eerbiedige lichtekooi Auteur (schrijver libretto, scenario) Nieuw Hoofdstad Toneel 1972/1973 29 januari 1973
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Publiekstheater 1975/1976 10 januari 1976 Ton Lutz
Vuile handen Auteur (schrijver libretto, scenario) Publiekstheater 1977/1978 26 november 1977 Jo Dua
Les mains sales Auteur (schrijver libretto, scenario) Les Galas Karsenty-Herbert 1977/1978 29 november 1977
Nekrassov Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Baal 1979/1980 27 oktober 1979 Rudolf Lucieer
Huis Clos Auteur (schrijver libretto, scenario) Arnhem Theaterstad 1982/1983 28 mei 1983 Jochen Neuhaus
De vliegen Auteur (schrijver libretto, scenario) Ro Theater 1983/1984 1 oktober 1983 Wilfried Minks
Stinkende onzucht Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Theater In Alle Staten 1984/1985 21 november 1984 Jeroen Leenen
De ingeslotenen van Altona Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting FACT 1985/1986 20 november 1985 Benjamin Gijzel
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Arthur Boni 1985/1986 22 februari 1986 Jochen Neuhaus
De vliegen Auteur (schrijver libretto, scenario) FRi-Theatergroep CREA 1987/1988 25 maart 1988 Liliana Alexandrescu
Three Is A Crowd Auteur (schrijver libretto, scenario) Danstheater Arena 1990/1991 30 januari 1991
Huis clos Auteur (schrijver libretto, scenario) Théâtre de la Salamandre 1991/1992 17 mei 1992 Michel Raskine
No Exit Auteur (schrijver libretto, scenario) Berlin Play Actors 1992/1993 5 maart 1993 Rik Maverik, Hans Panhoff
Kean Auteur (schrijver libretto, scenario) Haarlems Toneel 1993/1994 30 oktober 1993 Paul Cammermans
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Het Hof 1996/1997 29 maart 1997 Joop van der Linden
Vuurspuwer Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Turks Nederlands Theater 1997/1998 24 april 1998 Dirk Blom
Vuile handen Auteur (schrijver libretto, scenario) De Roovers Spelen VZW 1998/1999 12 januari 1999
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 1999/2000 16 juni 2000 Stephanie Hermes
Gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) De Theatermakers 2000/2001 17 februari 2001 Saskia van Delft
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 2005/2006 17 november 2005 Bas Jansen
Huis clos Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Het Hof 2005/2006 10 juni 2006 Theater Het Hof, Arnhem
Vuile handen Auteur (schrijver libretto, scenario) ThEAter EA 2006/2007 26 april 2007 Tarkan Köroglu
Art. 140 'reproductie verboden' Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 12 december 2007 Selma Susanna, Thérèse Hoes
Herostratos Auteur (schrijver libretto, scenario) Branoul Producties 2014/2015 27 november 2014 Tom Jaspers
Met gesloten deuren Auteur (schrijver libretto, scenario) 2015/2016 21 juli 2016
Freud Auteur (schrijver libretto, scenario) Internationaal Theater Amsterdam 2019/2020 22 september 2019 Ivo van Hove, Olivier Diepenhorst, Zorba Huisman
Lenz Auteur (schrijver libretto, scenario) Frascati Producties 2021/2022 15 maart 2022 Erasmus Mackenna

Bibliografie

Werk

Romans en novelles

  • 1938 - La Nausée (Nederlands: De Walging (Amsterdam 1985))
  • 1939 - Le Mur (Nederlands: De muur (Amsterdam 1983))
  • 1945 - Les chemins de la liberté vol 1 (Nederlands: De wegen der vrijheid deel 1 (Amsterdam 1949) Titre: L'age de raison (Nederlandse titel: De jaren des onderscheids)) (Meppel 1978))
  • 1945 - Les chemins de la liberté vol 2 (Nederlands: De wegen der vrijheid deel 2 (Amsterdam 1952) Titre: Le sursis (Nederlandse titel: Het oponthoud))
  • 1949 - Les chemins de la liberté vol 3 (Nederlands: De wegen der vrijheid deel 3 (Amsterdam 1952) Titre: La mort dans l'ame (Nederlandse titel: De dood in het hart))

Toneelstukken

  • 1940 - Baronia
  • 1943 - Les Mouches (Nederlands: De vliegen (Amsterdam 1983))
  • 1945 - Huis clos (Nederlands: Met gesloten deuren (Amsterdam 1983))
  • 1946 - La Putain respectueuse (Nederlands: De eerbiedige lichtekooi (in: De vliegen)
  • 1946 - Morts sans sépulture
  • 1948 - Les Mains sales (Nederlands: Vuile handen (in: De vliegen)
  • 1951 - Le Diable et le Bon Dieu
  • 1954 - Kean
  • 1955 - Nekrassov
  • 1959 - Les Séquestrés d'Altona
  • 1965 - Les Troyennes

Scenario's

  • 1947 - Les jeux sont faits (Nederlands: De teerling is geworpen (Amsterdam 1959))
  • 1962 - L'Engrenage (Nederlands: Tussen de raderen (1967 A.W. Bruna & Zoon Utrecht/Antwerpen))

Filosofie

  • 1936 - L'Imagination (Nederlands: Beeld en verbeelding (Meppel 1968))
  • 1937 - La Transcendance de l'Ego (Nederlands: Het ik is een ding; schets ener fenomenologische beschrijving
  • 1938 - Esquisse d'une théorie des émotions (Nederlands: Magie en emotie (Meppel 1966))
  • 1940 - L'Imaginaire (Nederlands: Het imaginaire; fenomenologische psychologie van de verbeelding (Meppel 1970))
  • 1943 - L'être et le néant: Essai d'ontologie phenomenologique (Nederlands: Het zijn en het niet; proeve van een fenomenologische ontologie Rotterdam 2003: ISBN 90-5637-497-4)
  • 1945 - L'existentialisme est un humanisme (Nederlands: Over het existentialisme)
  • 1947-1976 - Situations (I - X); (Nederlands: Revolutie en literatuur : een keuze uit Situations 1938-1976, Amsterdam, 1977)
  • 1947 - Conscience et connaissance de soi
  • 1947 - Réflexions sur la question Juive (Nederlands: Portret van een antisemiet, A.A.M. Stols, 's Gravenhage, 1947)
  • 1960 - Critique de la raison dialectique
  • 1983 - Cahiers pour une morale (postuum)
  • 1985 - Critique de la raison dialectique II : L'intelligibilité de l'histoire (postuum)
  • 1989 - Vérité et existence (postuum)

Literaire kritieken

  • 1947 - Baudelaire
  • 1952 - Saint Genet comédien et martyr
  • 1971-1973 - L'Idiot de la famille

Autobiografisch

  • 1964 - Les Mots (Nederlands: De woorden (Utrecht 1981))
  • 1983-1995) Carnets de la drôle de guerre
  • 1983 Lettres au Castor et à quelques autres, tome I et II


Bronnen

  • Annie Cohen-Solal, Sartre, 1905 - 1980 (Paris 1985); Nederlandse vertaling: Jean-Paul Sartre, zijn biografie, Van Gennep (Amsterdam, 1987; 200410).
  • Frans de Haan, Jean-Paul Sartre, De Beauvoir, vrijheid en terreur, Uitg. Aspekt, 2006, ISBN 90-5911-344-6
  • Lévy, Bernard-Henri, De eeuw van Sartre - Een filosofische zoektocht, 2004, ISBN 90-351-2312-3
  • Francis Jeanson, "Jean-Paul Sartre", Bezige Bij, A'dam, 1968 (Nl vertaling)
  • Productiedatabase
  • Wikipedia


  1. Doorman M., Visser W., Denkers in de ring, Amsterdam, 1993
  2. Did Sartre Always Get it Wrong?, Michel Winock, pag. 16
  3. nobelprize.org