Ellen Vogel: Biografie - Afscheid van een vertrouwde wereld

Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken

Logo eenlevenlangtheater2.jpg

Ellen Vogel, 1950. Foto: Godfried de Groot. Collectie TIN.


Eenlevenlangtheater Ellen Vogel:


Afscheid van een vertrouwde wereld

Ton Lutz en Ellen Vogel in Kleine Alice, Nederlandse Comedie 1965. Foto: Lemaire/MAI. Collectie TIN.

In tweede helft van de jaren zestig kwam De Nederlandse Comedie in onrustig vaarwater. Menig criticus constateerde nauwelijks vernieuwingen in dit ‘traditionele bolwerk’. De kritiek richtte zich onder meer op de repertoirekeuze. De artistieke leiding zou, aldus een aantal critici, niet met haar tijd meegaan en een opportunistisch beleid voeren, waarbij zij een willekeurige greep deed in stukken die in het verleden succes hadden behaald. Guus Oster en Han Bentz van den Berg, die samen de artistieke leiding vormden, trokken zich deze kritiek aan en kozen voor een wat hedendaagser repertoire, dat actuele, relevante, psychologische, maar ook maatschappelijke problemen aansneed.

In 1966 speelde Ellen Vogel in verschillende stukken, waaronder Hedda Gabler van Hendrik Ibsen en De Dame van Maxim van Feydeau, waarin ze een clowneske rol vertolkte: mevrouw Petypon. Het was de eerste keer dat ze in een komedie speelde. In eerste instantie dacht Ellen dat ze zo’n soort rol absoluut niet zou kunnen overbrengen. Ze stormde dan ook het kantoor van de regisseur binnen en riep: "Jongens, ik voel me zeer gevleid dat jullie mij dit toedenken, maar dit kán ik niet!" Han Bentz van den Berg had er echter geen twijfels over en zei: "Wacht nou maar af, want je kan het wél!" In de regie van Bob de Lange bleek Ellen tot zeer verrassend spel te komen. De eerste vijf minuten herkende het publiek haar bijna niet in haar clowneske uitstraling. Ellen zelf was na de eerste lach volkomen verkocht. "Dat was nog véél leuker dan huilen! Ik vond het ‘t einde".

Al sinds haar jeugd had Ellen Vogel iets met clowns. Haar vader hield veel van circussen en hij nam zijn kinderen vaak mee naar het Circustheater in Den Haag. Als vierjarige zag ze de Fratinelli's, een beroemd clownstrio. Maar hoewel de hele zaal met kinderen zat te gieren van het lachen, huilde Ellen bittere tranen. Het trieste, het dramatische van de clown had ze al snel in de gaten. Haar leven lang zou ze van het circus blijven houden.

Ellen Vogel met Paul Cammermans in Freule Julie van de Nederlandse Comedie, 1963. Foto: Lemaire en Wennink/MAI. Collectie TIN.

Hoewel Ellen Vogel zich enorm verbonden voelde met De Nederlandse Comedie, had ze ook wel haar kritiek op het beleid. Naar aanleiding van de vele discussies die ze onderling hadden gevoerd over met name de repertoirekeuze wilde men nu een andere richting kiezen en nieuwe regisseurs aantrekken. Er waren in het gezelschap enkele mensen waarmee ze prettig samenwerkte; ze was erg trouw en vond het fijn om ergens bij te horen, onderdeel te zijn van een ensemble, bijna een familie. Van het ene gezelschap naar het andere verkassen lag haar niet zo. Na haar dertigste levensjaar waren de personages die ze speelde veranderd van ‘verknipte meisjes’ naar wat meer ‘stralende vrouwen’. Nu ze de 45 gepasseerd was, vond ze de overgang naar de ‘oudere-vrouwenrollen’ niet moeilijk, doordat ze al veel karakterstukken gespeeld had. Het ouder worden in het vak viel haar erg mee, vooral ook omdat ze tot nu toe altijd erg geboft had met mooie, grote rollen.

In december 1968 berichtte de pers dat Ellen Vogel na twintig jaar Nederlandse Comedie behoefte had aan iets anders. Ze vond het tijd om weg te gaan al was dat niet eenvoudig. Enerzijds omdat ze er ‘op fluweel’ zat en er in het gezelschap een geweldig onderling begrip was. Anderzijds omdat ze zich moeilijk los kon maken vanwege haar trouw en gehechtheid aan de anderen en vooral aan Han Bentz van den Berg, die altijd een enorme steun voor haar was en die ze erg bewonderde. "Maar eens moet ik het handje van pa toch loslaten".

Ellen Vogel in In wankel evenwicht. Foto: Jutka Rona. (1967). Collectie TIN.

Voor solotoneel voelde ze niets, ze was een echte ‘trooper’ en wilde ergens bijhoren. 'Ik zou wat experimenteler werk willen doen, nieuwe toneelmogelijkheden willen onderzoeken, nieuwe vormen vinden. Ik heb veel schitterende rollen gehad bij de Nederlandse Comedie, maar ik begin nu de verrassende elementen te missen.'

Ze vond het erg boeiend wat Studio en Centrum op dat moment deden. Het uitgangspunt was daar heel anders, meer ensemblestukken, en daarom wist ze niet of ze bij zo’n gezelschap zou passen. Het Theater Jaarboek stak haar een hart onder de riem, door haar voor haar vertolking van Claire in Wankel Evenwicht te benoemen tot beste actrice van het seizoen. "Claire is de heerlijkste rol geweest die ik ooit gespeeld heb. Ik was erg blij dat ik juist dáárvoor door het Theater Jaarboek ben onderscheiden."

Eind jaren zestig waren door heel Europa studentenopstanden aan de gang. Ook in Amsterdam werden demonstraties gehouden. Het was de tijd van kabouters, provo’s en flowerpower. Overal was men bezig te vernieuwen. Natuurlijk wilde ook De Nederlandse Comedie niet achterblijven.

Regisseur Erik Vos, die op dat moment in Amerika verbleef, werd uitgenodigd bij De Nederlandse Comedie te komen, om de verjonging, de verfrissing binnen het gezelschap te halen. Helaas gingen acteurs als Ton Lutz en Ko van Dijk weg, wat een groot verlies voor het gezelschap was. Toen vervolgens ook nog eens Ina van Faassen vertrok, besloot Ellen Vogel het bestuur te melden dat ze ook weg wilde gaan. Vrij snel daarop werd ze gebeld door Han Bentz van den Berg. Ze had het gevoel dat ze enorm bij haar bestuur in het krijt stond omdat ze haar altijd gesteund hadden en daarom besloot ze te blijven. Hiermee kocht ze volgens eigen zeggen het kaartje op de Titanic, want kort daarna ging het mis. Ook regisseur Erik Vos stapte uit de leiding van de Nederlandse Comedie, omdat hij de verantwoordelijkheid voor het artistiek beleid niet langer wenste te dragen.

Ook bij de studenten van de Toneelschool heerste in die tijd onvrede. Men vond dat er ongeïnspireerd gespeeld werd bij de Nederlandse Comedie en dat de regieopvattingen achterhaald waren. Tijdens de opvoering van stukken als De storm en Toller werden de eerste tomaten en rookbommen naar het toneel en in de zaal gegooid.

Wat daarna volgde kon niet uitblijven: op 1 november 1969 barstte de Aktie Tomaat los. Er ontstond een felle discussie tussen de leden van actiegroep Tomaat, de acteurs en de artistieke leiding van de Nederlandse Comedie. Dat ging er behoorlijk heftig aan toe en hoewel het gevestigde toneel begreep dat er iets veranderen moest, kon het zich tegen deze agressie niet verweren. Guus Oster verdedigde zijn mensen als een leeuw en dat kon Ellen Vogel niet over haar kant laten gaan:

Ook 25 jaar na dato nog aandacht voor Aktie Tomaat in de Haagsche Courant van 21 oktober 1994. Foto rechts: Ellen Vogel achter de microfoon.

"Ik zat trillend en bevend naast Ank van der Moer in de meute en dacht: nu ga ik naar voren. ‘Niet doen,’ riep Ank, ‘ze maken je dood.’ Maar ik schoof uit de bank en liep langs de loge waar Lodewijk de Boer en Harry Mulisch zaten. Die zeiden: ‘Ga terug, ga terug’, maar ik wist: ik moet nu verder, anders heb ik niet het recht ooit nog op dat toneel te staan. Mijn armen beefden zo dat ik ze over elkaar sloeg om mezelf een houvast te geven. Dat maakte een krachtige indruk maar ik stond te trillen als een rietje."

Daarop mengde Ellen zich in de discussie en verklaarde zich medeverantwoordelijk te voelen voor wat de leiding van de Nederlandse Comedie deed. "Ik probeerde weerwoord te geven, maar het had geen zin. Ze wilden niet luisteren."

Vervolgens richtte de agressie en het ongenoegen zich tegen háár. De volgende dagen durfde ze zich amper buiten te vertonen. Ze zette een zonnebril op wanneer ze toch naar buiten moest. Ze had het gevoel dat haar iets was afgenomen.

"Het gevoel, dat het gene wat je in je hebt, waarmee je creëert, dat daar nooit iets bij is geweest wat ook maar het aankijken waard was en dat je je dood moet schamen dat je ooit op het toneel hebt bestaan."

Groepsfoto The Family, in het midden Ellen Vogel. Foto: Jutka Rona. Collectie TIN.

Naast Ellen Vogel kregen Guus Oster, Ank van der Moer en Han Bentz van den Berg de grootste klappen te verwerken, waardoor ze later met gezondheidsproblemen te maken kregen. Na Aktie Tomaat ontstonden er kleine gezelschappen. Dat was mede mogelijk door een verandering in denken op het ministerie: het verdelen van geld, nieuwe initiatieven, jonge mensen. Op deze manier konden bijvoorbeeld Baal en theatergezelschap The Family ontstaan. Ook Ellen Vogel was er heilig van overtuigd dat er op korte termijn wat moest gebeuren met het Nederlandse toneel.

"Waar ik me ongelooflijk aan erger, is de verdraaiing van de feiten. We weten waarachtig wel dat er actie moet worden gevoerd, maar waarom moet het op zo’n vijandige rel-om-rel-manier gebeuren? Wij zijn het op een hoop punten eens met de wensen van die tomatenjongens. Natuurlijk is het toneel langzamerhand versteend en hopeloos vastgelopen in een verouderd systeem. Als dat op een spectaculaire wijze uit de doeken wordt gedaan, zeg ik alleen maar: ‘Vooral doen.’ Er is nog nooit een actie gevoerd die geen achtergrond, geen reden had. Ik kan me ook voorstellen dat ze hun doel niet op de hiërarchieke wijze willen bereiken, omdat ze uit ervaring weten dat de grote, officiële molens tergend langzaam malen. Maar wat ik onvergeeflijk vind, is dat ze ons, de toneelspelers, op één grote hoop in het vijandelijke kamp hebben gedreven. Als je ze moet geloven zijn alle acteurs goedwillende reactionaire debielen, die De Telegraaf lezen en niks snappen van de veranderingen die er moeten komen. Tegen die opzettelijk valse voorstelling van zaken heb ik bezwaar. Dat is een tendens die ik niet lust."

Aktie Tomaat en de onvrede over het huidige toneelbestel had Ellen Vogel met enkele collega’s in juni 1970 een collectief in het leven doen roepen. Het belangrijkste uitgangspunt van dit auteurstheater was in de meest uitgebreide zin van het woord uitsluitend Nederlandse producties te gaan maken. Dat wil zeggen: nieuwe stukken of programma’s van Nederlandse auteurs of groepen van auteurs en nieuwe stukken op basis van bestaand klassiek of buitenlands materiaal. Na overleg met de Amsterdamse wethouder Polak van Culturele Zaken bleek echter dat de plannen niet te realiseren waren. Na alle gebeurtenissen rond Aktie Tomaat was de afwijzing een enorme klap. Het zou haar zo'n twee jaar kosten voor ze er weer enigszins van hersteld zou zijn.

Het huis op Mallorca dat Ellen Vogel in de jaren zeventig zelf op Mallorca kocht. Collectie Ellen Vogel.

Tijdens deze periode vond de actrice tijdens de zomervakanties rust op het eiland Mallorca. Haar broer Albert Vogel had in 1968, op aanraden van zijn jeugdvriend Jimmy Münninghoff, een grote witte villa gekocht in het schilderachtige kustplaatsje Puerto de Andraitx. Vanaf dat moment bracht Ellen Vogel al haar zomers door in villa Kalamalka, samen met haar broer Albert, zuster Tanja, haar zoon Peter Paul en vrienden en kennissen.

In april 1971 werd de laatste première van de Nederlandse Comedie gegeven, met het stuk Warm en Koud van Ferdinand Crommelynck in de bewerking van Hugo Claus. Volgens columnist Ischa Meijer zag hij een 'in sloppen geraakt toneelbestel plus daarachter schuilgaande filosofie'. Het was één van de vele daaropvolgende negatieve artikelen van Meijer, waarbij Ellen Vogel het gevoel hield dat hij niet alleen het gezelschap, maar vooral haar als actrice én als mens wilde beschadigen.

Na de laatste voorstelling van de Nederlandse Comedie bood producent John de Crane Ellen Vogel een rol aan in de vrije productie Sex á la meunière. De Aktie Tomaat en het ophouden van de Nederlandse Comedie waren een breekpunt in de acteercarrière van Ellen Vogel. Ze zou zich niet meer aan een vast gezelschap verbinden en voortaan alleen nog als freelancer voor zowel theater, televisie als film aan de slag gaan.


Bron: teksten grotendeels overgenomen uit het boek Ellen Vogel. Een hommage van Tonko Dop en Anneke Muller (Terra Lannoo 2007).