Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken


UploadenAfbeeldingDef.png
NaamWillem Elsschot
Volledige naamAlphonsus Josephus de Ridder
Geboortedatum7 mei 1882
Geboorteplaats Antwerpen
Overlijdensdatum31 mei 1960
Overlijdensplaats Antwerpen
BeroepAuteur
Externe databases:
DBNL
IMDb
VIAF

Willem Elsschot was een Vlaams schrijver en dichter. Hij produceerde poëzie en slechts 750 pagina's proza, maar heeft een grote invloed gehad.

Elsschot werd in Antwerpen geboren als zoon uit een bakkersgezin. Hij studeerde in Antwerpen onder meer aan de Antwerpse gemeenteschool in de Van Maerlantstraat, het atheneum en het Hoger Handelsinstituut, maar maakte zijn studies aan het atheneum niet af. Op het atheneum kreeg hij les van onder anderen Pol de Mont en kwam zijn liefde voor de literatuur tot bloei.

In zijn jeugd bezocht de kleine Alfons de Ridder tijdens de zomervakanties vaak zijn oom in het landelijke Blauberg. Hij ging er vooral graag wandelen in het gebied 'Helschot', tussen Blauberg en Veerle, en zou later zijn schrijversnaam aan deze plaats ontlenen.

De Ridder oefende verschillende beroepen uit; niet enkel in Antwerpen en Brussel maar ook in Parijs, Rotterdam en Schiedam. In de laatste stad was hij handelscorrespondent op het kantoor van de Werf Gusto, dat model zou staan voor de General Marine and Shipbuilding Company in Kaas. Een oudere collega bij Gusto, mejuffrouw Van der Tak, stimuleerde hem de kleurrijke verhalen die hij vertelde, op papier te zetten.

Vanaf 1912 werkte De Ridder voor het tijdschrift La Revue Continentale Illustrée, eigendom van zijn vriend Jules Valenpint, die model stond voor het personage Boorman in de roman Lijmen/Het Been, waarin La Revue Continentale is omgedoopt in "Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen". Het echte tijdschrift ging tijdens de Eerste Wereldoorlog wegens de economische omstandigheden in België op de fles.

Gedurende de Eerste Wereldoorlog was hij secretaris van het Nationaal Comité voor Hulp en Voeding in Antwerpen.

Na de oorlog stichtte hij zijn eigen reclamebureau dat hij tot aan zijn overlijden bleef besturen. In die rol schreef hij onder andere een tekst met de titel "Lofzang op de mostaard" (eet mosterd van Tierenteyn Ferdinand / veruit de bekwaamste fabrikant / van ons beminde Belgenland). Hij was gespecialiseerd in gedenkboeken van bedrijven en winkeliersverenigingen. Elsschot hield niet van de reclamewereld. Vlak voor zijn dood in 1960 formuleerde hij het als volgt: "Niet alleen walg ik van de reclame, maar ook van de commercie in het algemeen. En ik heb Lijmen geschreven omdat ik er op een of andere manier van af moest komen. Ik moest wel reclame bedrijven, want van mijn pen heb ik nooit kunnen leven."

Elsschot was van 1942 tot 1960 de advertentie-acquisiteur van Snoecks.

Hij liet in de duinen van Sint-Idesbald (Koksijde) zijn villa Kerkepanne bouwen en vond daar zijn tweede thuis. Daarover schreef hij onder meer in Tsjip.

Met de huwelijkstrouw zou Elsschot het niet zo nauw genomen hebben, zo zou hij tussen 1946 en 1951 een relatie met de dichteres Liane Bruylants gehad hebben. Volgens haar zou hij ook nog een andere relatie hebben gehad met een onbekende vrouw.

Willem Elsschot overleed op 78-jarige leeftijd, vermoedelijk aan een hartinfarct, in zijn geboortestad Antwerpen. Zijn vrouw Fine overleed de dag daarop. Elsschot werd gecremeerd en zijn as werd samen met het lichaam van zijn echtgenote begraven op het Schoonselhof.

Postuum werd hem de Staatsprijs voor de literatuur toegekend. In 2005 eindigde hij op nr. 49 in de Vlaamse versie van de verkiezing van De Grootste Belg.


Willem Elsschot heeft bijgedragen aan 10 productie(s).

Willem Elsschot heeft gewerkt in de volgende functies:


Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Willem Elsschot heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum
Productie Functie Producent Seizoen Premièredatum In regie van
Tsjip Auteur (schrijver libretto, scenario) Jo Sternheim 1940/1941 27 oktober 1940
Elsschot-Carmiggelt Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Werkgroep Poëzie Hardop 1976/1977 8 maart 1977
Poëzie hardop gezongen Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Werkgroep Poëzie Hardop 1977/1978 9 januari 1978 Huub Oosterhuis
Dwaallicht Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Toneelgroep Het Volk 1983/1984 16 september 1983 Wanda Reisel
Kaas Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Herman Verbeeck 1988/1989 7 februari 1989 Wim Meuwissen
Kaas Auteur (schrijver libretto, scenario) Impresariaat Gislebert Thierens b.v. 2001/2002 4 oktober 2001 Wim Meuwissen
Het dwaallicht Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Zuidpool 2004/2005 5 maart 2005 David Strosberg
Een ontgoocheling Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Herman Verbeeck 2005/2006 8 oktober 2005 Wim Meuwissen
Verlaten Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Sonnevanck 2008/2009 27 november 2008 Julian Goldsman
Het dwaallicht Auteur (schrijver libretto, scenario) Branoul Producties 2010/2011 12 juni 2011

Na zijn dood

In 2004 wilden drie kleinzonen delen van het archief (identieke eerste drukken en brieven van andere schrijvers aan Elsschot) van Elsschot verkopen. De dochter van Elsschot, Ida de Ridder, en andere familieleden wisten dat via een kort geding in december 2004 te verhinderen. Zij vonden dat de nalatenschap bij elkaar moest blijven. Het archief van Elsschot was bij zijn oudste zoon Walter; bij zijn overlijden kwam het in handen van de kleinzonen Walter, Fons en Christiaan de Ridder. Recent hebben de erven van de nalatenschap van Alfons de Ridder in onderling overleg beslist dat het literaire archief van Willem Elsschot als één ondeelbaar geheel wordt beschouwd. Aan dit archief wordt nu ook het zakelijke archief van Alfons de Ridder toegevoegd.

Van 2007 (125 jaar na Elsschots geboorte) tot 2010 (een halve eeuw na zijn overlijden) vindt in Antwerpen het literair- culturele festival 'De stad van Elsschot' plaats. Van 30 mei 2010 t/m 31 december 2010 is in het Letterenhuis te Antwerpen de expo 'Dicht bij Elsschot' te zien, waarop veel stukken uit zijn archief tentoongesteld worden.

Theter/Dans

Een chronologisch en daaronder een alfabetisch overzicht van de voorstellingen die in première zijn gebracht, c.q. die in Nederland te zien zijn geweest en waarbij hij geregistreerd werd in de Productiedatabase als auteur

Op deze plek stond tot voor kort een tabel met het carrièreoverzicht van Willem Elsschot, maar deze is ondertussen vervangen door het nieuwe overzicht hierboven.
Dit oude informatieblok zal binnenkort worden verwijderd of verplaatst.


Werk

Willem Elsschot publiceerde zijn eerste gedichten in het tijdschrift Alvoorder dat in 1900 en 1901 verscheen in Vlaanderen. Zijn echte loopbaan als schrijver begon in Rotterdam. Daar voltooide hij in 1910 Villa des Roses (gepubliceerd in 1913). De roman viel, met zijn realistische, sobere stijl, ver buiten de toen gangbare literaire stromingen. Het werk werd aanvankelijk dan ook nauwelijks opgemerkt door de kritiek en het publiek. Villa des Roses volgt de lotgevallen van een bonte mengeling van gasten in een pension in Parijs. Elsschot, die zijn romans vrijwel altijd baseerde op eigen belevenissen, had zelf enkele maanden in zo'n pension verbleven als secretaris van een Argentijnse zakenman. Ook autobiografisch gekleurd is Een ontgoocheling (1921) over een Antwerps jongetje dat van zijn vader advocaat moet worden, maar mislukt op het gymnasium en loopjongen wordt bij een drukkerij.

Zijn bekendste werken volgden in de jaren twintig en dertig: Lijmen (1924), Kaas (1933), Tsjip (1934) en Het Been (1938).

De twee novellen Lijmen en Het Been vormen tezamen een roman. In Lijmen treedt de kantoorklerk Frans Laarmans in dienst van Boorman, directeur van het Wereldtijdschrift. In beide personages, de harde zakenman Boorman en de volgzame, wat slappe Laarmans, zijn kanten van Elsschot zelf te vinden. Het Wereldtijdschrift, een advertentiekrant in de gedaante van een serieus periodiek, bevat lovende, ronkende beschrijvingen van fabrieken, winkels, sanatoria, etc. Boormans tracht de eigenaars daarvan zo veel mogelijk exemplaren van het tijdschrift aan te smeren (het 'lijmen' waarnaar de titel verwijst), met als argument dat ze dit als reclamemateriaal kunnen gebruiken. Zo verkoopt hij 100.000 exemplaren aan mevrouw Lauwereyssen, die een smederij drijft in Brussel en lijdt aan een ernstige beenkwaal. Wanneer Boorman haar vele jaren later tegenkomt, blijkt haar been geamputeerd en heeft zij een houten been. Hij krijgt wroeging en besluit haar het geld terug te geven, wat hem meer moeite kost dan het indertijd aan haar te verdienen. Elsschot schreef het tweede deel, Het been, op aandrang van zijn vriend Menno ter Braak.

Kaas en Tsjip verschenen in het literaire tijdschrift Forum. Kaas vertelt het tragikomische verhaal van opnieuw Frans Laarmans, een brave huisvader die onder invloed van succesvolle, rijke vrienden zijn kantoorbestaan inruilt voor een agentschap in Edammer kaas. Daar Laarmans geen enkele kennis van en talent voor handelspraktijken heeft, is de onderneming tot mislukken gedoemd.

Centrale thema's die vaak in zijn boeken voorkomen zijn het zakenleven (Lijmen/Het Been, Kaas, Het tankschip (1942)) en het gezinsleven (Een ontgoocheling, opnieuw Kaas, Tsjip en De Leeuwentemmer (1940)).

Ook religie vormt een voornaam thema in het oeuvre van Elsschot, die zelf atheïst was. De Verlossing (1921) behelst een aanval op de totalitaire macht die de rooms-katholieke kerk uitoefende op het Vlaamse platteland. Het is het verhaal van een vete op leven en dood tussen een pastoor en een ongelovige winkelier. Vlak na de Tweede Wereldoorlog schreef Elsschot nog Het Dwaallicht (1946), waarin Laarmans een tocht door Antwerpen onderneemt in het gezelschap van drie Afghaanse zeelui die hem de weg hebben gevraagd naar een vrouw, Maria van Dam. Wandelend van kroeg naar kroeg, en onderwijl discussiërend over het geloof, slagen zij er niet in, Maria van Dam te vinden.

De werken van Elsschot worden gekenmerkt door een droge, scherpe humor die vaak cynische vormen aanneemt, maar waarin je altijd de gevoelsmens Elsschot blijft herkennen. Verder bevatten zijn werken nauwkeurige beschrijvingen van de omgeving. Het taalgebruik is nuchter, helder en zakelijk en doet ook vandaag nog opvallend modern aan. Elsschot schrijft nooit een woord te veel. Elsschot heeft zijn visie op de kunst van het schrijven beknopt uiteengezet in de inleiding van de roman Kaas. Enkele jaren later analyseerde hij in "Achter de schermen" het ontstaan van de inleiding tot zijn roman Tsjip. Ook in dit stuk laat Elsschot zich kennen als een schrijver die elke zinswending, elk woord wikt en weegt.

Omstreden was het gedicht over August Borms, de Vlaams-nationalistische collaborateur die werd terechtgesteld. Sommigen verweten Elsschot dat hij het opnam voor een oorlogsmisdadiger, anderen zien het als een pamflet tegen de doodstraf. Elsschot schreef ook een gedicht gewijd aan Marinus van der Lubbe, opgedragen aan Simon Vestdijk die ook een gedicht over deze vermeende brandstichter van het Duitse Rijksdaggebouw schreef.

Het toneelstuk De landman van Chicago, of hoe men uitgever wordt van een landbouwblad — blijspel in twee bedrijven (1953) werd veel later ontdekt in Snoecks Almanak, en werd aanvankelijk toegeschreven aan Elsschot (het was opgenomen als een smalle kolom naast door Alfons de Ridder geworven advertenties). Deze toeschrijving aan Elsschot is inmiddels ook door de ontdekker van de tekst ingetrokken.

Als een jeugdzonde in zijn oeuvre geldt het scabreuze studentenlied De Schele Vanderlinden

Vertalingen

In 1965 verscheen bij uitgeverij Heinemann in Londen een bundel met Engelse vertalingen Three Novels: Soft Soap / The Leg / Will o' the Wisp.

In 2002 verscheen een vertaling van Kaas onder de titel Cheese bij Granta Publications. Deze vertaling werd ook voorgelezen op BBC Radio 4 en op de BBC Worldservice.

In 2010 verscheen een Esperantovertaling van Het dwaallicht onder de titel Kiel vaglumo bij de Vlaamse Esperantobond.

Prijzen

  • 1948 - Driejaarlijkse Staatsprijs van België voor verhalend proza
  • 1951 - Constantijn Huygens-prijs
  • 1960 - Staatsprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan

Bibliografie

Romans en novellen

Villa des Roses (1913)

  • Een ontgoocheling (1921)
  • De verlossing (1921)
  • Lijmen (1924)
  • Kaas (1933)
  • Tsjip (1934)
  • Pensioen (1937)
  • Lijmen/Het Been (1938)
  • De Leeuwentemmer (1940)
  • Het Tankschip (1942)
  • Het dwaallicht (1946)

Poëzie

  • Verzen van vroeger (1934)
  • Spijt (....)
  • Het huwelijk

Vanuit zijn reclamewerk

  • Almanak der Kroostrijke Gezinnen, vijf maal verschenen

Verzamelingen

  • Verzameld werk (1957)
  • Zwijgen kan niet verbeterd worden: Ongebundelde teksten (1979) – met jeugdgedichten, journalistiek werk, een brief aan zijn zoon
  • Volledig werk (2001-2006) – bezorgd door Peter de Bruijn met medewerking van Wieneke 't Hoen en Lily Hunter, in 11 delen:
    Villa des Roses – Een Ontgoocheling – De Verlossing – Lijmen / Het Been – Kaas – Tsjip / De Leeuwentemmer – Pensioen – Het Tankschip – Het Dwaallicht – Verzen – Nagelaten werk
  • Verzameld werk (2005) – bezorgd door Peter de Bruijn, met illustraties van Peter van Hugten (Gouden Reeks)

Verfilmingen

  • Lijmen, een televisieverfilming uit 1962, geregisseerd door Fred Engelen
  • Villa des Roses, een miniserie voor de televisie uit 1968, geregisseerd door Walter van der Kamp
  • Kaas, een televisieverfilming uit 1968, geregisseerd door Gerard Rekers
  • Het Dwaallicht, een verfilming uit 1973, geregisseerd door Frans Buyens
  • De Verlossing, een miniserie voor de televisie uit 1975, geregisseerd door Walter van der Kamp
  • Villa des Roses, een televisieverfilming uit 1989, geregisseerd door Marc Lybaert
  • Kaas, een televisieverfilming uit 1999, geregisseerd door Orlow Seunke
  • Lijmen/Het Been, een verfilming uit 2000, geregisseerd door Robbe De Hert
  • Villa des Roses, een Engelstalige verfilming uit 2002 met een internationale cast, geregisseerd door Frank Van Passel

Bronnen

  • Simon Carmiggelt, Notities over Willem Elsschot. Amsterdam: Peter Loeb, 1976
  • Wilma Schuhmacher, Willem Elsschot in boek en band. Een eerste inventarisatie van bandvarianten. Amsterdam/ Antwerpen: Antiquariaat Schuhmacher/ Willem Elsschot Genootschap, 2010
  • Voorwoord van het boek Zwijgen kan niet verbeterd worden, 1979, door Annemarie Kets-Vree
  • Artikel bij verschijnen van Zwijgen kan niet verbeterd worden, NRC Handelsblad, 29 februari 1980
  • Artikel Lijmen-achtig toneelstuk van Elsschot ontdekt, NRC Handelsblad, 18 september 2003
  • Artikel Conflict in familie schrijver, NRC Handelsblad, 27 december 2004
  • Artikel Kaboutertje kan schrijven, NRC Handelsblad, 9 april 2004
  • Artikel Minnares Elsschot, NRC Handelsblad, 29 maart 2004
  • Artikel Kunst en blote billen, NRC Handelsblad, 18 oktober 2003
  • Artikel Wereldtijdschrift, NRC Handelsblad, 14 oktober 2003
  • Artikel De kracht van 'Lijmen' , NRC Handelsblad, 11 mei 2002
  • Artikel Elsschot de pionier, NRC Handelsblad, 16 januari 2001

Externe links

Bronnen