Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken


Paleis voor Volksvlijt 69002.jpg


Gemaakt door Pieter Willem Marinus Trap

NaamPaleis voor Volksvlijt
PlaatsAmsterdam
TypeTheatergebouw
Bouwjaar1864
Openingsdatum13 oktober 1890


Informatie

Adres: Frederiksplein, Amsterdam. Oorspronkelijk gebouwd als accommodatie voor tentoonstellingen, manifestaties en concerten.

Bouwjaar: 1858-1864

Architect: Cornelis Outshoorn

Verbouwd tot theater: 1890, Architect: W.F.K. Roemer

Opening als theater: 13 oktober 1890 (Paleisschouwburg); 3 november 1893 (kleine zaal)

Geschiedenis

Paleis voor Volksvlijt 67905.jpg Paleis voor Volksvlijt 69002.jpg

Links: De ingang van het Paleis voor Volksvlijt voor de Internationale Tentoonstelling in 1869 in Amsterdam. Kleurenlitho, 1869. Rechts: Het Paleis voor Volksvlijt. Kleurenlitho door P.W.M. Trap, ca. 1870.

Het Paleis voor Volksvlijt was een initiatief van Samuel Sarphati die in 1852 diverse instellingen van maatschappelijk belang stichtte, waaronder de Vereeniging voor Volksvlijt. Doel was de ‘verspreiding en bevordering van het volksgeluk’. Op 7 september 1859 werd de eerste paal geslagen en op 16 augustus 1864 werd het Paleis feestelijk ingewijd.

Al vanaf het begin kampte de N.V. Paleis voor Volksvlijt met financiële problemen. Daarom liet de toenmalige directeur Jan Eduard de Vries, in de hoop op een hogere omzet, de grote middenhal in tweeën delen: het ene deel werd concertzaal (opening: 2 oktober 1890), het andere een theaterzaal: de Paleisschouwburg.

Interieur

Het Paleis voor Volksvlijt 70374.jpg Nana 365145.jpg

Links: Schouwburgzaal van het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam, naar het toneel gezien. Aquarel door J.M.A. Rieke, 1894. Rechts: Affiche voor de voorstelling Nana van Zola, in het Paleis voor Volksvlijt, 1896.

Via de hoofdingang kwam men in de vestibule met portiersloges en wachtkamers en vandaar voerden trappen naar de galerijen (balkons), de bijzalen en de grote zaal.

De zaal had aanvankelijk een geïmproviseerd karakter, met losse stoelen en losse, verrijdbare loges die alleen bij toneelvoorstellingen geplaatst werden, waarbij de galerij fungeerde als balkon. In 1894 kwamen er vaste stoelen en loges. In 1893 werd in het noordwestelijk deel van het Paleis nog een kleine toneelzaal ingericht met een capaciteit van 540.

Op 27 oktober 1875 werd het door de Franse orgelbouwer Aristide Cataillé-Cohl ontworpen orgel in gebruik genomen. Het is onder meer nog bespeeld door Camille Saint-Saëns. Later werd het orgel verkocht aan het Concertgebouw in Haarlem, waar het nog steeds in gebruik is.

In de jaren twintig van de twintigste eeuw had Floris van Hall – telg uit de beroemde Amsterdamse bankiersfamilie – de meerderheid van de aandelen van de N.V. Paleis voor Volksvlijt in handen. Als president-directeur van de N.V. bewoonde hij een appartement in de nok van het Paleis. Hij stond bekend als zonderling, kwam zelden of nooit buiten de deur en leefde ’s nachts. Soms verliet hij tijdens een voorstelling zijn kamers en verscheen in een zijloge. Vandaar keek hij, gekleed in kamerjas en steunend op de balkonrand, vorsend de zaal rond en verdween dan weer. Van Hall overleed op 24 februari 1929, korte tijd voordat het noodlot toesloeg en het Paleis in de nacht van 17 op 18 april 1929 afbrandde. Alleen de winkelgalerij die er in 1883, naar ontwerp van A.L. van Gendt, aan drie kanten omheen gebouwd was, overleefde de brand en bleef nog tot 1961 bestaan. In dat jaar werd de galerij afgebroken t.b.v. de bouw van het hoofdkantoor van de Nederlandsche Bank.

Exterieur

Het Paleis voor Volksvlijt, uitgevoerd in staal en glas, werd gebouwd naar voorbeeld van het Crystal Palace in Londen en het Palais de l’Industrie in Parijs. Het was gepland als onderdeel van een wijk die Amsterdam een voorname en mondaine uitstraling moest geven. Rondom het Paleis was een parkachtige tuin met terrassen en promenades aangelegd. De hoofdingang lag in het verlengde van de Utrechtsestraat. Deze toegang was voorzien van een peristyle voor rijtuigen. Vóór de invoering van elektriciteit werd het Paleis ’s avonds verlicht door ruim zesduizend gasvlammen, wier licht van verre te zien was.

Paleis voor Volksvlijt 337309.jpg 520200025.010.jpg

Het Paleis voor Volksvlijt, ca. 1900. Fotograaf onbekend. Collectie TIN.

520200025.022.jpg 520200025.019.jpg

Het Paleis voor Volksvlijt na de brand, 1929. Fotograaf onbekend. Collectie TIN.

Premières in het Paleis voor Volksvlijt

Een chronologisch en daaronder een link naar een alfabetisch overzicht van de voorstellingen die in het Paleis voor Volksvlijt in premiere zijn gegaan, voor zover geregistreerd in de Productiedatabase:

 
Les dragons de Villars - Fransche Opera - 1871-05-06
Lohengrin - Gelegenheidscombinaties - 1881-04-28
Der Barbier von Sevilla - Gelegenheidscombinaties - 1881-05-07
Der Troubadour - Hoogduitsche Opera - 1881-11-18
Faust - Hoogduitsche Opera - 1881-12-16
Waterloo - Gezelschap Bamberg en Charlier - 1885-05-02
Die Zauberflöte - Hoogduitsche Opera - 1886-10-24
Martha oder der Markt zu Richmond - Hoogduitsche Opera - 1887-02-04
De vledermuis - Hollandsch Opera-Gezelschap - 1887-10-31
Asschepoester - N.V. Nieuwe Rotterdamsche Schouwburgmaatschappij (1881-1890) - 1887-11-05
Der Trompeter von Säkkingen - Hoogduitsche Opera - 1888-03-17
Das goldene Kreuz - Hoogduitsche Opera - 1888-04-19
De Hugenoten - Théâtre Royal Français de la Haye - 1889-01-01
Vuur en strijd of Amsterdam in duizend vreezen - Nederlandsche Tooneelisten 1886-1900 - 1890-04-19
Vuur en strijd of Amsterdam in duizend vreezen - Nederlandsche Tooneelisten 1890-1891 - 1890-04-19
Het ontzet van Leiden - Nederlandsche Tooneelisten 1886-1900 - 1890-05-17
Stanley in het duisterste Afrika of De opsporing, redding en terugtocht van Emin Pacha, Gouverneur der Equatoriale provincie - Bigot Poolman en Blaaser Kreukniet - 1890-10-13
De bruiloft van Kloris en Roosje - Bigot Poolman en Blaaser Kreukniet - 1891-01-01
De koerier van Lyon of De noodlottige gelijkenis - Bigot Poolman en Blaaser Kreukniet - 1891-03-06
Don Juan - Hoogduitsche Opera van Amsterdam - 1891-09-18
Het tweede gezicht - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1891-11-16
Liefdesmart (L'Arlésienne) - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1891-12-07
Lekain in duplo - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1891-12-16
De zangzieke behanger (Le Rossignol) - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1891-12-16
Gysbrecht van Aemstel - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1892-01-01
Majoor Frans - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1892-04-09
De Jonggehuwden - Nederlandsche Tooneelisten 1886-1900 - 1893-01-22
't Eerste Hoofdstuk van 't Derde Boek - Nederlandsche Toonelisten 1886-1900 - 1893-01-22
Vorstenschool - De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912) - 1893-09-02
Naar Chicago - De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912) - 1893-09-09
'n Vrouwtje dat in Parijs geweest is - De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912) - 1893-10-14
Mijne schoonmoeder en ik! - De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912) - 1894-02-07
Hamlet - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-09-01
Faust - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-09-08
De Hugenoten - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-09-15
Mignon - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-09-22
Willem Tell - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-10-06
De jodin - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-10-21
De Favoriete - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-10-28
Carmen - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-11-14
Max Havelaar - Groot en Comp. J.G. de - 1894-11-17
Paljas - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1894-12-08
De trouweloozen - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895
De arme student - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895
Romeo en Julia - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1895-01-05
Hans en Greta (Hansel und Gretel) - Nederlandsche Opera Vereeniging 1894-1895 - 1895-03-05
Hans en Grietje - Nederlandsche Opera - 1895-09-01
De Hugenoten - Nederlandsche Opera - 1895-09-07
De troubadour - Nederlandsche Opera - 1895-10-06
Aballino, de groote bandiet - Hollandsch Tooneelgezelschap 1895-1903 - 1895-12-25
… overige resultaten


Bronnen

  • Theaters in Nederland sinds de zeventiende eeuw. Redactie Bob Logger, Eric Alexander, Menso Carpentier Alting, Nico van der Krogt, Nathalie Wevers. Theater Instituut Nederland, 2007
  • Productiedatabase