Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken

Canon 1893

Canonlogo.jpgJan Klaassen en Katrijn (bijna) dagelijks op de Dam

Janus Cabalt krijgt toestemming van de gemeente Amsterdam om op de Dam poppenkastvoorstellingen te gaan geven.

In de buurt van het Amsterdamse Rembrandtplein lag in de negentiende eeuw de zogenaamde Duvelshoek: een buurt waar een heel contingent aan waarzegsters, horoscooptrekkers, straatmuzikanten, orgelverhuurders en poppenkastspelers onderdak had gevonden. In 1869 werd hier ene Janus Cabalt geboren.

Een Italiaanse kermisfamilie

Janus Cabalt behoorde tot een Italiaanse kermisfamilie, de Cabalzi, die in 1830 naar Nederland was gekomen. Hij was veertien jaar oud toen hij zijn vader in diens poppenkast ging assisteren. In 1887, toen hij achttien jaar was, kreeg hij zijn eigen exemplaar, niet veel meer dan een frame van hout, overtrokken met een geruite, katoenen lap. Daarmee reisde hij kermissen in binnen- en buitenland af. In 1893 werd zijn vaste standplaats de Dam in Amsterdam, waar hij zes dagen per week van tien tot zes uur te zien was.

Herkomst van Jan Klaassen en Katrijn

Centraal in de voorstellingen van Cabalt stonden twee poppen: Jan Klaassen en Katrijn. Er is veel te doen geweest over de herkomst van deze twee personages. Zo zouden ze verwijzen naar een legendarisch geworden echtpaar, Jan Klaassen en Katrijn Pieters, twee onvervalste Jordanezen die zoveel ruzie maakten dat ze in 1706 door de kerkenraad van de Amsterdamse hervormde gemeente ter verantwoording werden geroepen.

Volgens een andere opvatting was de historische Jan Klaassen trompetter in de lijfwacht van Stadhouder Willem II. Toen deze in 1652 overleed, werd Klaassen ontslagen en trok hij naar Amsterdam waar hij poppenkastspeler werd. Op een gegeven moment was hij zo beroemd dat hij de naam van zijn belangrijkste pop in Jan Klaassen veranderde. Normaal heette die pop Polichinel of Hansworst. Die twee namen – afgeleid van het Franse Polichinelle en het Duitse Hanswurst – maken al duidelijk dat Jan Klaassen niet op zichzelf staat, maar verwant is aan poppen die in andere Europese landen furore maakten. De stamvader van al deze poppen is Pulcinella, een personage uit de Italiaanse Commedia dell’Arte, een geïmproviseerde vorm van volkstheater die aan het einde van de zestiende eeuw in Italië tot bloei kwam.

Als een derde bron voor Jan Klaassen wordt wel gewezen op een bekend zeventiende eeuws blijspel van Thomas Asselijn : Jan Klaasz of gewaande Dienstmaagt.

De stemmen van het volk

Wat hun herkomst ook geweest mag zijn, duidelijk is wel dat Jan Klaassen en Katrijn nooit een blad voor de mond hebben genomen. Ze vertolkten – openlijk of in bedekte termen – de (politieke) opinie van het volk. Cabalt vertelde in een interview ooit hoe hij toespelingen maakte op actuele gebeurtenissen, en dat hij eens een berisping van een aanwezige agent kreeg omdat hij de naam van een minister in zijn voorstelling had genoemd.

Opvolgers

Janus Cabalt bleef tot aan zijn dood in 1935 de vergunninghouder van de poppenkast op de Dam. Na zijn overlijden nam zijn schoonzoon Appie Roebersen het van hem over. Ook hij gaf iedere dag acht voorstellingen van ongeveer 50 minuten, behalve op zondag. De volgende Jan Klaassenspeler in de rij was de kleinzoon van Janus Cabalt, Daan Kersbergen. Omdat de belangstelling in de naoorlogse periode sterk afnam, duurden zijn voorstellingen nog maar 15 tot 25 minuten. In 1967 stopte hij met zijn dagelijkse optredens. Daarna was Jan Klaassen nog maar sporadisch op de Dam te zien. Ondanks de inspanningen van onder meer Wim Kerkhove om de traditie levend te houden, leek Jan Klaassen anno 2010 definitief van de Dam verdwenen te zijn.

Dat was echter schijn. Sinds de zomer van 2012 is de poppenkast op de Dam voortgezet door Egon Adel. Adel was sinds 2005 als poppenspeler werkzaam met de traditionele poppenkast van Jan Klaassen en Katrijn. Na een ontmoeting in 2011 met Wim Kerkhove is hij volledig deelgenoot gemaakt van de traditie van de Poppenkast op de Dam, en is de poppenkast elke zondag daar te bewonderen. In 2018 is er een onderscheiding voor bewezen diensten uitgereikt aan de Poppenkast op de Dam door de Gemeente Amsterdam.

Het naoorlogse poppenspel in Nederland

In de jaren twintig van de vorige eeuw begon er ook in kunstenaarskringen belangstelling voor het poppenspel te ontstaan. Het zou echter tot na de Tweede Wereldoorlog duren voordat poppenspelers een eigen, vaste plek veroverden in het Nederlandse theaterlandschap.

Het was Jan Nelissen die de techniek van het traditionele spel met handpoppen in een poppenkast in leven hield en na de Tweede Wereldoorlog overdroeg op jongere collega’s. In de jaren vijftig werden er belangrijke artistieke vernieuwingen doorgevoerd. Poppenspelers kwamen – letterlijk – uit de kast en gingen meespelen met hun poppen. En er kwamen abstracte poppen die de traditionele figuren meer en meer vervingen. Feike Boschma heeft in die ontwikkeling een belangrijke rol gespeeld. Aan het eind van de twintigste eeuw ontstond er veel belangstelling voor nieuwe vormen van poppenspel. Gezelschappen en spelers als Hotel Modern, Speeltheater Holland, Ulrike Quade en Duda Paiva zijn daar goede voorbeelden van.


Dit is één van de canonteksten. Voor meer informatie zie: Canon van het Theater in Nederland

In 1893 geboren

 SorteernaamGeboortedatumOverlijdensdatum
Raden Mas Jodjana18931972
Roger LalandeLalande, Roger1893
Staf BruggenBruggen, Staf1893
Annie Hochberg van WallingaHochberg van Wallinga, Annie1893
Campbell ChristieChristie, Campbell18931963
Vincente HuidobroHuidobro, Vincente10 januari 18932 juni 1948
Louise StoeteStoete, Louise23 januari 189312 februari 1978
Frieder WeissmannWeissmann, Frieder23 januari 18934 januari 1984
Jeanne HorstenHorsten, Jeanne3 februari 189312 maart 1985
Russel CrouseCrouse, Russel20 februari 18933 april 1966
Heinrich StreckerStrecker, Heinrich24 februari 189328 juni 1981
Theo Frenkel jr.Theodor Frenkel1 maart 18931 juni 1955
Hanya HolmHolm, Hanya3 maart 18933 november 1992
Tilly Perin-BouwmeesterPerin-Bouwmeester, Tilly11 maart 189317 december 1984
Clemens KraussKrauss, Clemens31 maart 189316 mei 1954
Beppie de VriesVries, Beppie de13 april 18939 juni 1965
Federico MompouMompou, Federico16 april 189330 juni 1987
Georges BoulangerBoulanger, Georges18 april 18933 juni 1958
Dimitri BouchèneBouchène, Dimitri26 april 18936 april 1993
Stella SeemerSeemer, Stella28 april 18938 januari 1985
... meer resultaten

In 1893 overleden

 SorteernaamGeboortedatumOverlijdensdatum
Konstantin SjilovskiSjilovski, Konstantin18491893
José Zorrilla y MoralZorrilla y Moral, José21 februari 181723 januari 1893
Edwin BoothBooth, Edwin13 november 18337 juni 1893
Anna Petronella WestermanWesterman, Anna Petronella7 mei 18026 juli 1893
Antonio GhislanzoniGhislanzoni, Antonio25 november 182416 juli 1893
Alfredo CatalaniCatalani, Alfredo19 juni 18547 augustus 1893
Michel SolserSolser, Michel24 april 186528 augustus 1893
Charles GounodGounod, Charles17 juni 181818 oktober 1893
Pjotr Iljitsj TsjaikovskiTsjaikovski, Pjotr Iljitsj7 mei 18406 november 1893
Mari KreuknietKreukniet, Mari25 januari 18525 december 1893
Carl Christian MøllerMøller, Carl Christian2 juni 182319 december 1893

In 1893 in première

 PremieredatumLocatie
De moderne Kloris en Roosje - Kreukniet en Poolman - 1893-01-011 januari 1893Salon des Variétés, Amstelstraat, Amsterdam
Een monumentale vergadering - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-01-011 januari 1893Plantage Schouwburg, Amsterdam
Victoryn, of het weeskind en de moordenaar - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-01-011 januari 1893Plantage Schouwburg, Amsterdam
Politiezaken - Vereenigde Rotterdamsche Tooneelisten - 1893-01-022 januari 1893Schouwburgvereeniging, Dordrecht
De spiegel der vaderlandsche kooplieden - Kreukniet en Poolman - 1893-01-1010 januari 1893Salon des Variétés, Amstelstraat, Amsterdam
Oorlog en vrede - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-01-1212 januari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
De Poolsche Jood - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1893-01-1313 januari 1893Koninklijke Hollandsche Schouwburg, 's-Gravenhage
De voddenraper van Parijs - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-01-1515 januari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
De wiskunstenaars of Het gevlugte juffertje - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1893-01-1616 januari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
Lena - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-01-1919 januari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
De Jonggehuwden - Nederlandsche Tooneelisten 1886-1900 - 1893-01-2222 januari 1893Paleis voor Volksvlijt, Amsterdam
't Eerste Hoofdstuk van 't Derde Boek - Nederlandsche Toonelisten 1886-1900 - 1893-01-2222 januari 1893Paleis voor Volksvlijt, Amsterdam
Louise (Mariage d'hier) - Vereenigde Rotterdamsche Tooneelisten - 1893-01-2424 januari 1893Groote Schouwburg, Rotterdam
Asschepoes - Kreukniet en Poolman - 1893-01-3030 januari 1893Salon des Variétés in de Nes, Amsterdam
Freya - Operetten-Gezelschap o.l.v. Kreeft & Buderman - 1893-01-3131 januari 1893Artis Schouwburg, Amsterdam
Hannes - Hollandsch Tooneelgezelschap (o.l.v. Van Lier) - 1893-02-022 februari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
Het boek Job - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1893-02-044 februari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
Champignol tegen wil en dank - Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.) - 1893-02-066 februari 1893Grand Théâtre, Amsterdam
Elisa - Kreukniet en Poolman - 1893-02-1313 februari 1893Salon des Variétés, Amstelstraat, Amsterdam
Champignol tegen wil en dank - Gezelschap van Tivoli Schouwburg - 1893-02-1313 februari 1893Tivoli Schouwburg, Rotterdam
... meer resultaten


In dit decennium opgericht

Edit deze pagina